Wat is de polyvagaal theorie en kan het iets voor jou betekenen?
Heb je ooit gemerkt hoe je lichaam reageert voordat je hoofd het begrijpt?
We denken vaak dat we onze emoties begrijpen. Maar wat als je lichaam al lang een verhaal vertelt, voordat je het zelf doorhebt? De polyvagaal theorie nodigt je uit om te luisteren naar die subtiele signalen zoals spanning, vermoeidheid, alertheid, en ze te zien als boodschappen van een systeem dat jou wil beschermen. Het laat zien dat je zenuwstelsel voortdurend met jou communiceert. Niet om je dwars te zitten, maar om je veilig te houden.
Misschien herken je dit:
Je voelt je snel overweldigd in drukke ruimtes, ook al lijkt er niets aan de hand
Je hebt een constant gevoel van alertheid, alsof je niet helemaal kunt ontspannen
Je vermijdt bepaalde sociale situaties zonder precies te weten waarom
Je hebt plotselinge vermoeidheidsklachten, of je voelt je ‘leeg’ na een normale dag
Je reageert intens op kleine dingen, zoals een opmerking, een verandering, een onverwachte afzegging
Dit zijn geen "zwakheden", maar signalen van je autonome zenuwstelsel. De polyvagaal theorie helpt je te begrijpen waarom dit gebeurt, en wat je ermee kunt.
Deze blog leer je:
Een stukje theorie (eventjes taai, maar reuze verhelderend)
Praktische en herkenbare voorbeelden
Inzichten vanuit een cliënt ervaring uit de praktijk
Een oefening om je zenuwstelsel direct te kalmeren
Praktisch filmpje van Jan Bommerez (Jan Bommerez is een bruggenbouwer tussen wetenschap en innerlijke wijsheid. Hij maakt inzichtelijk hoe je via het kalmeren van je zenuwstelsel meer rust, focus en veerkracht kunt ervaren).
Wat is de Polyvagaal Theorie?
Drie toestanden van het zenuwstelsel
De Polyvagaal Theorie, ontwikkeld door Dr. Stephen Porges, beschrijft hoe ons zenuwstelsel voortdurend scant op veiligheid of gevaar. In plaats van alleen de klassieke “vecht-of-vlucht”-reactie, onderscheidt hij drie toestanden; Zie schema.
Het autonome zenuwstelsel reageert reflexmatig via neuroceptie: een onbewust proces waarbij jouw lichaam de omgeving continu checkt op veiligheid. De Polyvagaal Theorie helpt je precies dát te begrijpen: waarom je lichaam gespannen is, zelfs als je je mentaal veilig voelt.
We bewegen ons continue heen en weer gedurende de dag. Inzichten en kennis over de polyvagaal theorie zorgen ervoor dat je sneller en makkelijker weer bovenin de ladder komt.
De ladder van Deb Dana
De Polyvagaal Ladder van Deb Dana is een krachtige metafoor die helpt om de verschillende toestanden van je zenuwstelsel te begrijpen. Het laat zien hoe we (allemaal) op en neer bewegen tussen drie autonome staten, afhankelijk van hoe veilig of bedreigd we ons voelen.
Voorbeeld: een sociale situatie
Stel je voor: je hebt een afspraak met een groep mensen die je niet goed kent.
Ventrale vagus (bovenaan de ladder) Je voelt je veilig, maakt oogcontact, lacht, stelt vragen. Je bent sociaal en ontspannen.
Sympathisch systeem (midden) Iemand maakt een scherpe opmerking. Je hartslag stijgt, je voelt spanning. Je wil weg of verdedigen.
Dorsale vagus (onderaan) Je trekt je terug, voelt je overweldigd, zegt niets meer. Je voelt je afgesloten van de groep.
Door deze ladder te herkennen, kun je leren waar je bent en wat je nodig hebt om weer omhoog te klimmen. Bijvoorbeeld door een rustige ademhaling, een fijn muziekje of een vertrouwd gezicht.
Trauma
Wanneer iemand te maken heeft gehad met trauma, zoals mishandeling of verwaarlozing, kan het zenuwstelsel chronisch overgevoelig worden. Hierdoor reageert het sneller met verdediging, zelfs in situaties die feitelijk veilig zijn. Vaak denken we bij trauma aan grootse, ingrijpende gebeurtenissen, maar de waarheid is dat bijna niemand opgroeit zonder enige vorm van trauma.
“Trauma is niet wat er met je gebeurt, het is wat er binnenin je gebeurt als gevolg van wat er met je is gebeurd”
Praktische en herkenbare voorbeelden
Voorbeeld Lisa en de verheven stem
Stel je Lisa voor, een vrouw die opgroeide in een gezin waar haar vader regelmatig schreeuwde. Voor Lisa werd een verheven stem direct gekoppeld aan gevaar, spanning en het gevoel van machteloosheid.
Nu, jaren later, zit ze in een werkvergadering. Een collega wordt gepassioneerd en verheft zijn stem om een punt te maken. Niet boos, maar enthousiast. Toch voelt Lisa’s lichaam onmiddellijk onveilig: haar adem stokt, haar spieren spannen zich aan, ze krijgt hartkloppingen. Dit is haar sympathisch zenuwstelsel dat alarm slaat, gebaseerd op vroegere ervaringen.
Als de situatie aanhoudt en haar lichaam geen manier vindt om zich veilig te voelen, kan ze zelfs overschakelen naar een dorsale vagale toestand: ze trekt zich terug, voelt zich emotioneel afgesloten en krijgt moeite met helder denken. Niet omdat haar collega iets verkeerd deed, maar omdat haar zenuwstelsel een stemverheffing is gaan interpreteren als een bedreiging.
Voorbeeld Ruben en groepssituaties
Ruben had als kind moeite op school: hij werd vaak genegeerd of belachelijk gemaakt in groepsverband. Nu, als volwassene, krijgt hij stress van vergaderingen of sociale evenementen.
Wanneer hij in een kring moet praten, ervaart hij fysieke stresssignalen zoals transpiratie, hartkloppingen en een gevoel van verlamming. Zijn zenuwstelsel beschouwt sociale blootstelling als onveilig, hoewel er objectief geen dreiging is. Dit is een voorbeeld van neuroceptie: het lichaam ‘leest’ de situatie als gevaarlijk — gebaseerd op oude ervaringen — en schakelt over naar een beschermingsmechanisme.
Voorbeeld Sophie en de stille afwezigheid
Sophie groeide op met een moeder die vaak emotioneel afwezig was door depressie. Niet boos, niet hard — maar stil, teruggetrokken, moeilijk bereikbaar. Als kind leerde Sophie dat haar emoties geen troost, geen reactie of geen bevestiging kregen.
Nu, als volwassene, zit ze tegenover haar partner die na een lange werkdag stil is en weinig zegt. Geen conflict, gewoon moe. Maar Sophie voelt zich ineens leeg, onzeker, alsof ze er niet toe doet. Haar dorsale vagale systeem wordt geactiveerd: ze trekt zich terug, voelt zich onzichtbaar, en heeft moeite om haar gevoelens te verwoorden.
Niet omdat haar partner iets verkeerd doet, maar omdat haar zenuwstelsel de stilte herkent als een oude pijn van emotionele verwaarlozing.
Cliënt ervaring uit de praktijk
“Toen ik bij Shanna kwam had ik er jarenlange therapieën opzitten. Van cognitieve gedragstherapieën, emotieregulatie trainingen tot traumatherapie. Ik kreeg allerlei tools aangeboden maar wanneer ik deze in bepaalde situaties toepaste had ik altijd nog zoiets van oké en nu? Het zit er nog, ik voel het nog, de spanning de onrust… Waarom gaat dat niet weg?
Ik begon bij Shanna met lichaamsgerichte therapie waardoor mijn lichaam (tijdelijk) ontspande. Maar in het dagelijks leven ging mijn lichaam snel terug in zijn oude status en voelde het altijd gespannen. Ik voelde me vaak moe en had weinig energie.
Toen kwam Shanna met de polyvagaal theorie. Echt het laatste puzzelstukje van mijn reis! We pakten stukjes uit mijn jeugd en ineens begreep ik waarom bepaalde situaties mijn zenuwstelsel zo op scherp zette.
Ik heb via ons traject geleerd om mijn zenuwstelsel gerust te stellen. Ik weet nu dat ik mijn zenuwstelsel kan her-trainen en dat de wereld veilig voelt. Ik weet nu welke situaties een trigger kunnen zijn en hoe ik de veiligheid kan terugpakken. Ik voel me energiek, meer in balans en minder overprikkeld.”
Oefening: Stoppen, voelen, verzachten
Doel: Herkennen wanneer je zenuwstelsel “aanstaat” en binnen één minuut terug bewegen naar rust en regulatie.
Stap 1 – Stoppen
Word je bewust van het moment waarop je spanning voelt (bijvoorbeeld bij stress, irritatie of overprikkeling).
Laat je handelingen even rusten: pauzeer en geef jezelf toestemming om te vertragen.
Zeg eventueel zachtjes tegen jezelf: “Ik mag stoppen.”
Stap 2 – Voelen
Stel drie reflectieve vragen aan jezelf:
Wat voel ik op dit moment in mijn lichaam?
Wat zou mijn lichaam nú het liefst doen (vechten, vluchten, bevriezen)?
Is er daadwerkelijk gevaar of is dit een oud patroon? Meestal is er geen gevaar en hier vertel je jezelf dat je veilig bent. Doe de onderstaande oefening om je ook daadwerkelijk ontspannen en veilig te voelen.
Stap 3 – Verzachten
Adem bewust drie keer naar je buik:
Adem in door je neus (4 tellen)
Adem uit door je mond (6 tellen, alsof je zachtjes een kaars uitblaast)
Laat bij elke uitademing iets van spanning los.
Ontspan je kaken, schouders, buik.
Stap 4 – Muzikale regulatie
Zet een geluid aan dat jouw systeem als kalm en vertrouwd ervaart:
Dat kan een eigen muziekkeuze zijn waar je van ontspant
Of natuurlijke geluiden zoals regen, bos of golven
Geluid fungeert hier als externe co-regulatie: het biedt ritme, rust en herkenning voor het lichaam om zich op af te stemmen.
Hopelijk heeft deze oefening je al een eerste glimp gegeven van hoe jouw zenuwstelsel werkt. Het is een korte en eenvoudige stap, maar wel een waardevolle. Het her-trainen van je zenuwstelsel vraagt tijd, geduld en herhaling. Er bestaat geen quick fix. Maar het goede nieuws? Er is iets aan te doen. Herstel is mogelijk!
Wil jij hier verder mee aan de slag? Hoe ga ik met jou aan het werk?
Ik werk holistisch dus ik begin altijd met een uitgebreide intake. Ik kijk ook naar andere (samenhangende) klachten en stel een uitgebreid behandelplan op.
Ik zet diverse therapieën in om jou zo goed mogelijk te ondersteunen zoals lichaamsgericht werk, kruidentherapie, voedingsadviezen en/of een bachbloesem combinatie. Ik kijk altijd samen met jou waar de behoefte ligt en wat er nodig is.
Je krijgt opdrachten mee voor thuis. Door opdrachten en oefeningen regelmatig te doen hertrain je je zenuwstelsel. Het brein maakt andere paden aan, zodat je lichaam niet langer automatisch in alarm gaat, maar leert dat het écht veilig mag zijn.
Tijdens vervolgconsulten bespreken we de opdrachten, welke inzichten je hebt gekregen, waar je tegenaan loopt en wat heel goed gaat.
Dit alles met als doel dat jij zelfstandig en vol vertrouwen verder kunt, met meer energie en veerkracht in je dagelijks leven.